Dolfijnen geven elkaar namen, honden helpen blinden oversteken, parkieten vallen voor het slimste mannetje en ijsvogels trakteren hun partner op visjes. Eeuwenlang dachten mensen dat dieren geen verstand, emoties, bewustzijn of taal hadden. De wetenschap heeft inmiddels het tegenovergestelde aangetoond. Is het tijd om met dieren serieus in gesprek te gaan?
MET-DIEREN-IN-GESPREK-versie-DEFINITIEF.docx-1
Wie zorgt voor een huisdier zal er niet van opkijken: de ene kat vindt het fijn om opgepakt te worden en te knuffelen, de ander houdt meer afstand. Paarden laten de ene berijder toe en werpen een ander eraf. Dieren voelen emoties, denken na en nemen beslissingen. Dat móeten ze ook: om te overleven.
Esther Verhoeven is dolfijnenverzorger in Dolfinarium Harderwijk. “Als ik ‘s morgens binnenkom, zwemmen de dieren direct naar me toe. We zeggen even gedag. Daar gebruiken dolfijnen ook hun stem bij. Als een dolfijn gespannen is, gedraagt hij zich anders dan normaal. Hij houdt meer afstand, is stiller.”
Een goede plek in de groep is belangrijk om te overleven
“Dolfijnen zijn sociale dieren. Ze geven elkaar namen, specifieke fluitsignaaltjes, waarmee ze elkaar roepen. Mannetjes sluiten verbonden met elkaar. Tantes helpen met de opvoeding van kinderen, zodat de moeders even rust krijgen en de kinderen meer sociale banden ontwikkelen. Een goede plek in de groep is belangrijk om in het wild te overleven. Dat levert soms ook ruzies op en af en toe vechten ze. Dat kan er heftig uitzien, want het zijn wel dieren van 250 kilo. Maar zoveel kracht gebruiken ze alleen tegen elkaar, met ons zijn ze gelukkig voorzichtiger!”
“Dieren hebben verstand. Ze hebben hersenen en gebruiken die, net als wij: om de wereld te ervaren, om te denken en te voelen en om de problemen van het leven op te lossen.” Zo begint wetenschapsjournalist Virginia Morell haar boek Hoe dieren denken (Animal Wise.) Ze verwijst naar de bedenker van de evolutietheorie, Charles Darwin. “Dieren moeten voedsel, een partner en hun weg in de wereld vinden, terwijl ze tegelijkertijd roofdieren en gevaren moeten ontlopen. Al deze taken vereisen dat ze problemen kunnen oplossen.”
De taken van dieren vereisen dat ze problemen kunnen oplossen
Charles Darwin stelt dat de evolutie niet alleen de intelligentie, maar ook het gevoelsleven van dieren heeft gevormd. “Net zoals het fysieke menselijk leven een dierlijk verleden had, zo gold dat ook voor de menselijke hersenen en de geest,” schrijft Morell. Ofwel: dieren en mensen hebben hetzelfde soort geestelijke vermogens, maar net als het lichaam heeft ook de geest van dieren zich anders ontwikkeld dan die van de mens. Dus ook dieren hebben gedachten, geheugen, emoties en taalvermogen.
Charles Darwin:
“Hoe groot het de mensen en de hogere dieren ook is, het is een verschil in gradatie, niet in aard.“
Begin 2019 publiceerde het vakblad Science een onderzoek waaruit blijkt dat vrouwelijke grasparkieten hun partner onder andere uitkiezen op basis van hun intelligentie. Onderzoekers lieten vrouwelijke parkieten kiezen uit twee mannetjes. De afgewezen mannetjes werd geleerd hoe ze een doosje met voedsel konden openen. Toen de vrouwtjes zagen hoe het getrainde mannetje het probleem oploste, terwijl hun eigen mannetje faalde, kozen ze alsnog voor het slimmere mannetje. Niet onverstandig, want als het vrouwtje jongen krijgt, moet het mannetje haar en de kinderen van voedsel voorzien. Nog een leuke uitkomst: de parkieten onthielden de prestaties van de mannetjes. Ook op een later moment, kozen de parkieten voor de slimmere mannetjes.
“Dolfijnen zijn slim,” zegt Esther Verhoeven. “Zowel in het dolfinarium als in het wild, werken de dieren intensief samen. Ze jagen in groepen. Ze beschermen elkaar. Voor die samenwerking is communicatie nodig en voor die communicatie gebruiken ze onder andere taal. Elke groep heeft zijn eigen dialect. Voor zulk sociaal en talig gedrag is intelligentie nodig.”
Menselijke emoties zijn vergelijkbaar met die van dieren.
“In de menselijke psychologie is het niet langer de vraag of cognitie (het verwerven en gebruiken van kennis, red.) los van de emoties werkt: dat doet ze niet,” schrijft journalist Morell. “Er zijn geen gescheiden paden in de hersenen voor denken en voor emotionele gevoelens.” Ze verwijst naar onderzoek van de Nederlandse gedragsbioloog Frans de Waal. “Omdat evolutie conservatief is (zo gebruiken de hersenen van mensen en van alle gewervelde dieren, inclusief die van vissen en amfibieën, dezelfde chemische stoffen om signalen over te brengen), is het waarschijnlijker dat veel van onze emoties echt vergelijkbaar zijn met die van andere dieren. Waarom zou je immers sensaties als angst, pijn of liefde opnieuw uitvinden? Emoties helpen dieren hoogstwaarschijnlijk om te overleven en zich voort te planten.”
Critici van deze opvattingen wijzen graag op het feit dat mensen superieur zijn aan dieren omdat we op wereldschaal kunnen samenwerken, megasteden bouwen en wagentjes op Mars laten landen. Anderen brengen er tegenin dat dieren hebben net zoveel reden om zich superieur te voelen.
Mensen zijn geen partij voor eekhoorns.
“Het lijkt erg oneerlijk te vragen of een eekhoorn tot tien kan tellen als het leven van een eekhoorn helemaal niet om tellen draait,” legt Frans de Waal uit in zijn boek Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn? “Een eekhoorn is heel goed in het terugvinden van nootjes, en sommige vogels zijn daar absolute experts in.
De grijze notenkraker slaat elke herfst meer dan twintigduizend pijnboompitten op. Hij gebruikt honderden verschillende locaties verspreid over vele vierkante kilometers, en kan in de winter en de lente de meeste pitten terugvinden. Dat wij (de mens, red.) geen partij zijn voor eekhoorns en notenkrakers bij die taak is irrelevant aangezien onze soort een dergelijk geheugen niet nodig heeft om te overleven, in tegenstelling tot bosdieren die zich door een ijskoude winter heen moeten slaan.”
Ofwel: dieren scoren slecht op door mensen ontworpen intelligentietesten omdat deze testen vaardigheden meten die voor het overleven van de mens belangrijker zijn dan voor het geteste dier. Testen we mensen op de vaardigheden die voor het dier belangrijk zijn, dan komen wij er waarschijnlijk slechter uit. Het is maar net welk criterium je hanteert.
Paarden voelen wat mensen nodig hebben.
Coach Nadja de Vlaeminck gebruikt paarden tijdens een therapievorm die mensen inzicht geeft in de invloed die andere mensen op hun leven hebben (familieopstellingen). “Paarden zijn intelligente, gevoelige dieren. Ze kunnen tweehonderd menselijke gelaatsuitdrukkingen onderscheiden. Ze reageren sterk op menselijke emoties. In mijn therapie zijn ze zo een soort spiegel van wat iemand voelt. Zo krijgen mensen inzicht in zichzelf.”
“Paarden voelen aan wat mensen die uit balans zijn nodig hebben. Ze troosten of zetten mensen in hun kracht. Soms nemen ze de leiding van mij over en brengen ze de mensen die ik coach naar andere paarden. Ik heb een groot Fries paard dat mensen soms spontaan masseert, precies op de plekken die wij chakra’s (energiepunten, ze zijn het uitgangspunt van yoga-oefeningen, red.) noemen. Het is niet wetenschappelijk wat ik doe, maar het werkt.”
Vogels nemen cadeautjes mee.
Veel vogels nemen cadeautjes mee voor hun partner, legt filosofe Eva Meijer uit in haar boek Dierentalen. Mannelijke Jan-van-genten (zeevogels) geven hun vrouwtjebloemen om het nest te versieren of om als halsketting te dragen. IJsvogels trakteren hun partner op visjes. “Er is onderzoek gedaan naar waarom gaaien en kraaien voor bepaalde cadeaus kiezen, en daarbij is ontdekt dat vogels zich kunnen verplaatsen in het perspectief van een ander – ze kiezen iets waarvan ze denken dat hun partner het zal waarderen.”
“Een begroeting is niet alleen een begroeting,” schrijft Meijer. “Dieren zeggen elkaar niet alleen gedag, ze wisselen ook informatie uit over hun intenties. Daarin maken ze net als wij gebruik van gezichtsuitdrukkingen, gebaren, lichaamstaal en geluiden.” Ook voor dieren zijn gevoelens en sociale interactie belangrijk om te functioneren en een partner te vinden om zich voort te planten.
Veel dieren worden door mensen betrokken bij een beslissingsproces. Blindengeleidehonden helpen blinden een weg over te steken. Is het mogelijk om dieren ook mee te laten beslissen over politieke zaken? “In het huidige systeem is het voor dieren inderdaad lastig om zich verkiesbaar te stellen of een zinvolle discussie te voeren in de Tweede Kamer,” stelt Eva Meijer in haar boek. Want het huidige systeem is ingericht op mensen. “Dat wil echter niet zeggen dat inspraak onmogelijk is, en zeker niet dat het onwenselijk is.”
Dolfijnen geven duidelijk hun grenzen aan.
Esther Verhoeven bevestigt dat. “Dolfijnen geven heel duidelijk hun grenzen aan. Naar elkaar en naar ons. Als ze iets echt niet willen doen, dan doen ze het niet. Wij respecteren dat en zoeken constant naar betere manieren om hierover met ze te communiceren. Op dit moment proberen we ze te leren om door het aanraken van een bordje aan te geven dat ze met een oefening willen stoppen of iets anders willen doen. Op die manier krijgen ook de dolfijnen inspraak over de invulling van hun trainingen en shows.”
“Ook met wilde dolfijnen kunnen we als mensen meer rekening houden. In gebieden met veel dolfijnensafari’s blijven de dieren steeds verder weg van de kust. Dat is een duidelijk signaal. Dolfijnen hebben hun eigen bezigheden. Ze jagen, paren, zoeken nieuwe bondgenoten. We hebben al zoveel invloed op hun leefomgeving, door overbevissing, drukke vaarroutes en plastic afval. Ik pleit er daarom voor om wilde dieren weer de ruimte te geven om ongestoord hun eigen leven te leven.”
Wij moeten dieren anders zien.
Eva Meijer noemt makaken, een apensoort, in het natuurreservaat Bukit Timah in Singapore. De komst van de mensen bedreigt het leefgebied van de apen. De mensen en makaken reageren op elkaar. Ze maken oogcontact, lezen elkaars lichaamstaal, zoeken toenadering of jagen elkaar weg. “Nadenken over het vormgeven van deze interactie, zowel het leren over de taal van de apen als het bewerkstelligen van politieke rituelen (te beginnen met groeten), zou kunnen bijdragen aan een model waarin zowel de apen als de mensen aan het woord komen, en daarmee nader tot elkaar komen of de grens duidelijker afbakenen. Makaken oefenen hier al directe politieke agency uit: ze stellen de hiërarchie ter discussie en communiceren met mensen.”
“Om erachter te komen wat dieren willen, is het niet genoeg om ze te bestuderen. We moeten met ze in gesprek,” concludeert Meijer in Dierentalen. “Het voeren van gesprekken met dieren vereist een omwenteling in het denken over de hiërarchie tussen mensen en dieren. Om taal van dieren taal te laten zijn hoeven zij niets nieuws te leren, wij moeten ze anders zien. Zij spraken de hele tijd al.”
Tekst: Mark Boode
Esther Verhoeven, dolfijnenverzorger in het Dolfinarium Harderwijk. Dolfinarium Harderwijk ontwikkelt kennis over zee(zoog)dieren. Het wetenschappelijk onderzoek dat er gedaan wordt, geeft inzicht in de problematiek van dieren in de natuur, zoals geluidsoverlast (scheepvaart, boorplatforms en windmolenparken) en overbevissing. Het dolfinarium ondersteunt diverse projecten voor behoud van de natuur in zee. www.dolfinarium.nl
Hoe dieren denken (Animal Wise), Virginia Morell. Wetenschapsjournalist Virginia Morell publiceert in tijdschriften als National Geographic, Discover en Science. Ze schreef ook de boeken Ancestral Passions en Wildlife Wars.
Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn?, Frans de Waal. Frans de Waal is een beroemde Nederlands-Amerikaanse gedragsbioloog, hoogleraar psychologie aan de Emory Universiteit in Atlanta en directeur van Living Links. Hij schreef bestsellers als De aap in ons en De bonobo en de tien geboden.
Nadja de Vlaeminck, personal coach bij Bitless and More. Bitless and More zet de intuïtie van dieren in tijdens workshops sjamanisme, individuele coaching en familieopstellingen. De trainingen zijn bedoeld om inzicht te krijgen in persoonlijke wensen en kwaliteiten en onze relatie tot de natuur. Er zijn trainingen in Nederland, Portugal en Tanzania. www.bitlessandmore.nl
Dierentalen, Eva Meijer. Eva Meijer is filosoof, schrijver en kunstenaar. In 2017 promoveerde ze in de filosofie met het proefschrift Political Animal Voices over de politieke stem van het dier. Ze is voorzitter van de landelijke OZSW werkgroep dierethiek, en oprichter van Minding Animals Nederland. www.evameijer.nl
Foto’s: Wilde paarden 1 – Smudge 9000, flickr.com Wilde paarden 2 – Renett Stowe, flickr.com; Olifanten – Ray in Manila, flickr.com; Eekhoorn – Brian Evans, flickr.com; Honingzuiger met jong – Fraham Winterfood, flickr.com; Serval met jong – Tambako the Jaguar, flickr.com; Orka’s – Tam Warner Minton, flickr.com; Dolfijn met verzorger Esther Verhoeven – Dolfinarium Harderwijk; Duiven – Jocelyn, flickr.com.
