INTERVIEW – JEROEN DUINDAM
Universiteit Leiden, Instituut voor geschiedenis
LEIDERS VAN DE TOEKOMST
Foto: Flickr.com – Seth Anderson, Trump in Parijs
Een Amerikaanse president die op Twitter iedereen beledigt en een Russische president die met ontbloot bovenlijf poseert voor de pers… Zijn dit onze leiders van de toekomst? Hoogleraar Jeroen Duindam maakte een studie van leiderschap door de eeuwen heen. Tijdens de research voor mijn roman Vogelkinderen zocht ik hem op in Leiden. Mijn vragen: Wat is goed leiderschap? En hebben we íets geleerd van onze geschiedenis?
Download hier het pdf bestand.
Wereldwijd zijn we welvarender dan ooit tevoren. Internet, goed vervoer, taalonderwijs en handel hebben ertoe geleid dat landen internationaal samenwerken. Toch komen er veel harde, nationalistische leiders aan de macht. Hoe kan dat?
Duindam: ‘In de afgelopen vijfduizend jaar stond er meestal maar één figuur aan het hoofd van een land of rijk. Dat was bijna altijd een man, afkomstig uit een rijke, machtige familie. Andere vormen – ook de democratie die meer dan tweeduizend jaar geleden door de Grieken werd uitgevonden – bleven een uitzondering. Over de hele wereld zien we nu leiders die dicht bij dit beeld komen. Trump regeert samen met familie. De Chinese president Xi Jinping heeft zijn eigen denkbeelden in de grondwet gezet. Poetin vertegenwoordigt het macho beeld van de regerende held. Hij presenteert zich in militair kostuum, half ontbloot als hij vist, of met een jachtgeweer op een paard. Vanuit die positie buigt hij zich over het volk en praat hij in begrijpelijke taal met de gewone man .’
Dat macho beeld is een vreemd ideaal voor een moderne samenleving.
Veel leiders
waren niet meer
dan mascottes
Duindam: ‘Een kant-en-klaar recept voor een goede leider is er nooit geweest. Aan koningen en presidenten worden eisen gesteld die één mens domweg niet waar kan maken. Bovendien hadden zij op onze geschiedenis veel minder invloed dan we dachten. Elke leider was afhankelijk van de mensen die onder en naast hem stonden: zijn familie, zijn vrienden, de hofhouding aan het paleis, het parlement, de machthebbers in de regio en natuurlijk de bevolking. Veel leiders waren niet meer dan mascottes op een troon, omringd door dienaren die aan de touwtjes trokken. Deed een koning niet wat de mensen rondom van hem verwachtten, dan werd hij vermoord of afgezet.’
Daar zijn grootse verhalen over geschreven. Oedipus, Hamlet, King Arthur, beroemde koningsdrama’s over moord, idealen en gedurfde revoluties. Zelfs voor de beste koningen liep het vaak slecht af…
Duindam: ‘Koningschap is een ideaalbeeld, maar het vraagt het onmogelijke van degene op de troon. Een leider die leider wil blijven, moet mensen die rondom en onder hem staan tevreden stellen of met geweld onder de duim houden. Daar hebben we een romantisch beeld van. Zelfs in de geschiedenislessen op school praten we graag over helden en tirannen. De werkelijkheid was genuanceerder. Een leider die stabiliteit wilde brengen, moest boven de partijen staan, een middenweg uitstippelen. Soms was een harde lijn nodig om aanvallers af te slaan. Soms vroeg een
Foto: Flickr.com – Dennis Jarvis, generaal Cambronne, handlanger van Napoleon
situatie om rust en wijsheid, waarin verschillende belangen tegen elkaar konden worden afgewogen. Maar de combinatie van een vechtersbaas en een wijsgeer in één persoon werd zelden gevonden en dan bovendien nog niet altijd geaccepteerd.’
Goed leiderschap lijkt dus een onmogelijke taak.
Duindam: ´Er was nooit één recept dat steeds weer werkte. Vaak was een gezamenlijk ideaal het bindmiddel in een land, één doel waar iedereen in geloofde, een diepe overtuiging die maakte dat mensen achter hun leider wílden staan. In het verleden boden religies deze idealen. In Europa was het christendom een bindende factor, van west- tot zuidoost Azië zorgde de islam voor een gezamenlijke orde. Politieke machthebbers hadden daarom vaak nauwe banden met religieuze leiders. Zij dankten hun macht aan elkaar.’
In Europa en Amerika zijn rijkdom, vrijheid en gelijkheid op dit moment belangrijke idealen. Duurzaamheid is in opkomst. Maar zijn zulke grote idealen niet gevaarlijk? Gezamenlijke dromen worden vaak gekoppeld aan een gezamenlijke vijand. Veel westerse politici danken hun populariteit aan het bestrijden van de islam, politici in islamitische landen scoren regelmatig met verzet tegen het ‘arrogante’ kapitalistische westen. Zij hebben er allemaal belang bij om hun vijandigheid zo groot mogelijk te maken en deze zo lang mogelijk in stand te houden. Dat maakt het overbruggen van verschillen moeilijk.
Foto: Flickr.com – Daniel Kruczynski, Berlijnse Muur, van 1961 tot 1989 een gesloten grens tussen Oost en West
Duindam: ‘Een gezamenlijk ideaal is niet genoeg om miljoenen mensen te binden en langdurig tevreden te houden. Mensen moeten het gevoel hebben dat ze béter worden van het gehoorzamen aan hun leider: leiders moeten veiligheid, welvaart of andere voordelen brengen. Hoe meer mensen delen in die voordelen, hoe stabieler een land kan zijn. Maar voor sommigen is er niet meer dan de hoop op voordeel, soms naast een dreiging van geweld. Het gedeelde ideaal is een lichtpuntje in de verte, een droom die ver afstaat van de dagelijkse zorgen. Het creëren van een gezamenlijke vijand kan dan een gevoel van eenheid geven en een culturele norm stellen die houvast biedt.’
En om die norm te controleren, hebben koningen en presidenten anderen nodig. Een leger, politie, religieuze leiders, trouwe aanhangers. Die willen natuurlijk allemaal iets terugzien voor hun steun…
Elites zien graag
een sukkel
op de troon
Duindam: ‘Wat ik waarneem, is dat elk ideaal een elite oplevert: een kleine groep, dicht bij de macht, die meer dan anderen van de heerschappij van een ideaal profiteert. Koningen werkten vaak samen met religieuze leiders. Zij claimden het recht om regels te bepalen en profiteerden vaak ook financieel van hun positie. Ook bestuurders en legerleiders vormden machtige elites. Zulke elites hebben altijd veel gedaan om hun voordelen te behouden. Ze hadden liever een sukkel op de troon die precies deed wat ze wilden, dan een genie dat zijn eigen gang ging.’
Veel mensen zijn bang voor een nieuwe elite: grote bedrijven. Multinationals dwingen bij regeringen voordelen af door te wijzen op het economisch belang van hun bedrijf.
Duindam: ‘De klassieke norm voor goed leiderschap is boven de partijen staan en zorgen voor de zwaksten. Die leidraad is helder, maar werd zelden in praktijk gebracht. Leiders en elites verdedigen hun positie en verzamelen volgelingen. Zo gaat het al eeuwen. Ook politici met goede bedoelingen kunnen zich niet buiten dit spel houden.’
Maar er zijn grenzen. We verwachten ook dat leiders een voorbeeld zijn van goed gedrag.
Foto: Gandhi Serve Foundation – Mahatma Gandhi streed ‘nederig en dienstbaar’ voor de vrijheid van India
Duindam: ‘Om de leiders in toom te houden, zijn er op allerlei plaatsen normen opgesteld voor goed leiderschap, van Perzië tot China. In die regels zit een refrein. Leiders moeten dienstbaar zijn aan het hogere ideaal en aan het welbevinden van het volk. Ze moeten met hun gedrag een moreel voorbeeld zijn. Een goede leider kijkt en luistert. Hij, of soms ook zij, reageert bedachtzaam en terughoudend. Hij overlegt en denkt na. Hij doet geen concessies die hij niet waar kan maken en praat niet te veel en vooral niet impulsief. Volgens dergelijke vuistregels is Trump een kleuter op een troon.’
De verkiezing van Trump is voor veel mensen een raadsel.
Duindam: ‘In het westen zien we democratie als een garantie voor eerlijk bestuur. Leiders worden gekozen en als ze niet voldoen, kiezen we volgende keer een ander. Maar daarnaast bepalen afkomst, opleiding, connecties en financiële middelen veel – soms ook wie zich met succes verkiesbaar kan stellen. Selectie is er al ver vóór de verkiezingen. Daarom zijn er in een democratie altijd mensen die zich niet vertegenwoordigd voelen. Dat geeft kansen aan populisme en het bespelen van emoties via social media. Zo krijgt een kiezer het gevoel dat hij nu eindelijk gehoord wordt en dat al zijn wensen werkelijkheid kunnen worden. Het is heel interessant om te zien dat Trump zijn positie dankt aan de steun van velen die door zijn maatregelen zullen worden benadeeld. Toch staan ze nog vierkant achter hem.’
Fake leadership…?
Illustratie: Flickr.com – DonkeyHotey, Donald Trump en Kim Jong-un
Social media
maken leiders
kwetsbaar
Duindam: ‘Leiderschap was altijd al het spelen van een rol. Vroeger, zonder internet, tv en goed vervoer, was de macht van heerser in de praktijk vaak beperkt. Macht kreeg je door koning ‘te spelen’: Je moest je laten zien, rondreizen, paleizen bouwen. Misschien kende het volk je alleen van de afbeelding op de munt, of zelfs dat niet. Niet alleen hebben leiders nu veel meer machtsmiddelen, zij kunnen ‘het volk’ via allerlei media ook veel makkelijker beïnvloeden. Anderzijds zijn leiders heel kwetsbaar door polls en door beeldvorming op social media. Politici moeten steeds ‘scoren.’ Zet dan maar eens een verstandige koers uit…’
De technologische vooruitgang maakt óók dat leiders snel en makkelijk kunnen overleggen. Sinds de Tweede Wereldoorlog ontstonden instituten als de VN (1945), het Internationaal Gerechtshof (1945), het Intergovernmental Panel on Climate Change IPCC (1988), de EU (1993) en de Wereldhandelsorganisatie WTO (1995). Die instituten staan boven de landelijke politiek en slagen erin om wereldwijd verschillen te overbruggen. Is dit een omslag in de geschiedenis?
Foto: Flickr.com, beeldbank IAEA, internationaal overleg van het International Atomic Energy Agency
Duindam: ‘Er zijn in de geschiedenis altijd vormen van samenwerking geweest, maar ze besloegen maar een deel van de wereldbol, en bovendien hadden de machtigsten de zwaarste stem. Zoveel is er in dat laatste opzicht niet veranderd. Veel mensen kijken lacherig naar het verleden, alsof iedereen vóór ons gek was. Ik moedig mijn studenten aan om geen oordeel te hebben. Als ik als historicus al een boodschap heb dan is dat: probeer te zien waar het heden en verleden elkaar raken. Onderzoek met een open blik de drijfveren en problemen van mensen op alle niveaus in alle tijden. Probeer om onze valkuilen te zien. Die kennis maakt ons minder gevoelig voor de mooie praatjes van nieuwe leiders die, net als hun voorgangers, veel meer belangen hebben dan alleen die van hun onderdanen. Zo kunnen we met de geschiedenis ons voordeel doen.’
Jeroen Duindam is hoogleraar algemene geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Leiden, met een achtergrond in geschiedenis en antropologie. In 2019 publiceert hij bij Oxford University Press het boek Dynasty – a very short introduction. Hierin legt hij uit wat het betekent om in het centrum van de macht te staan. Eerder publiceerde hij de studie Dynasties: a global history of power, 1300-1800.
Tekst: Mark Boode
